Herwonnen door vertaling: waarom mist soms verandert in afval

Videofragmenten uit  Star Trek:  The Next Generation, seizoen 4, aflevering 5 (Engels/Duits), 1990, (c) Paramount/CBS

Dr. Beverly Crusher is niet te benijden: Eerst verdwijnen één voor één de bemanningsleden van het ruimteschip Enterprise D en dan is het niet eens mogelijk andere schepen om hulp te roepen. Als dr. Crusher opdracht geeft het 'scherm' aan te zetten, ziet ze alleen een zwak verlicht...mistig iets. Ze roept: 'Computer, wat is die mist die ik zie?'

Op het eerste gezicht lijkt dit een zeer eenvoudige taak voor een vertaler: geen ingewikkelde taalkundige structuren, geen dubbelzinnigheden, geen onbeantwoorde vragen. Maar, wacht! Blijkbaar is het allemaal fout gelopen, althans volgens meerdere opmerkingenvan de Duitse fancommunity. [Tip: De webpagina's zijn in het Duits; de vermelde opmerkingen zijn te vinden door te zoeken op 'Mist'.] Dus, wat liep er fout? Wel, hier is de Duitse gedubde versie:

‘Computer, was ist das für ein Mist, den ich da sehe!’

Ze zegt hier iets als mist, nietwaar? Dat doet ze zeker, maar Mist betekent in het Duits 'mest', of in deze context eerder 'rommel, afval'. Mist moet Nebel zijn in het Duits, nietwaar? Het is voor iedereen duidelijk: de vertaler moet een grove fout hebben begaan!

Toch?

De volgende bedenkingen ontstonden uit verschillende discussies met collega's en studenten. Het doel van deze uiteenzetting is niet uit te zoeken wat er precies is gebeurd, maar om na te gaan welke redenering tot de uiteindelijke keuze voor de Duitse gedubde versie zou kunnen hebben geleid.

Formele factoren

Eén ding dat niet uit het oog mag worden verloren bij het vertalen voor dubbing is het behoud van lipsynchroniciteit tot op zekere hoogte. Als een woordcombinatie zoals mist/Mist zich voordoet, waarbij twee (bijna) identiek uitgesproken woorden met bijna dezelfde lipbeweging worden gevormd, dan is dit een sterk formeel argument om de woordcombinatie te gebruiken, op voorwaarde dat de keuze semantisch plausibel is in de gegeven context.

In de korte YouTube-video hierboven lijkt de lipbeweging misschien niet belangrijk, gezien het camerastandpunt. Maar in een dubbingstudio met een groot scherm en een hoge resolutie kan de situatie er heel anders uitzien.

Emotionele factoren

De emotionele toestand van het personage in de situatie is ook relevant. Dr. Crusher is duidelijk gefrustreerd. Alle mensen met wie ze dagelijks werkt zijn verdwenen en het universum staat op instorten. Ze kan niet verklaren wat er gebeurt en het scherm geeft geen bruikbare informatie weer over de locatie van het schip.

In zo'n scène kan mist een inspiratiebron zijn voor het Duitse Mist, dat niet alleen lipsynchroon is, maar ook de emotionele toestand van dr. Crusher beter overbrengt dan de standaardvertaling, Nebel. En aangezien 'mist' verder niet relevant is voor het verloop van het verhaal, verschuift de parameterruimte naar andere vertaalopties.

Verband tussen tekst en beeld

Niet alleen speelt de "mist" geen rol in de rest van het verhaal, maar hij is zelfs niet gemakkelijk als zodanig te onderscheiden. Wat het scherm ook laat zien, het zou moeilijk te identificeren zijn als het niet duidelijk benoemd werd: Je kunt net zo goed vragen wat dat vreemde licht is dat uit die ene hoek schijnt.

De Engelse variant verlegt de focus (weg van het licht) en gaat uit van een interpretatie (het zwakke licht is een nevel), terwijl de Duitse variant zich niet voor interpretatie leent. Maar wat de Duitse variant duidelijker maakt, is dat het scherm niet laat zien wat dr. Crusher verwachtte. Wanneer het scherm een kijkje geeft buiten de Enterprise, zien zowel zij als het publiek meestal een zee van sterren of de bemanning van een ander ruimteschip.

Vertaal- of dubbingsbeslissing?

Ten slotte moeten we ons afvragen of de verschuiving van mist naar Mist gebeurde tijdens de vertaling of misschien ergens anders: in de dubbingstudio. Bevatte de vertaling aanvankelijk de variant Nebel in plaats van Mist? Was er een probleem met de timing? Was een kortere variant (één vs. twee lettergrepen) nodig? Of paste de vertaalde zin gewoon niet bij het personage, van wie het concept met de tijd was geëvolueerd en dat al jaren door dezelfde persoon wordt gedubd? Was het Engelse origineel een inspiratie en klonk mist zo goed dat na een korte discussie de voorkeur uitging naar Mist in plaats van Nebel? Misschien komen we er nooit achter, maar de mogelijkheid bestaat.

Allesbehalve normatief

Het beeld dat veel mensen van vertalen hebben, is dat het gewoon gaat om geavanceerd gebruikmaken van woordenboeken. Uiteraard zijn woordenboeken een belangrijk instrument voor vertalers, maar helaas leidt die enge kijk tot een zeer normatieve houding ten opzichte van vertalen, zoals blijkt uit de eindeloze topos van een 'correcte' vertaling. Hoewel er inderdaad misleidende, onjuiste en gewoonweg verkeerde vertalingen bestaan, is het spectrum dat zich in de andere richting uitstrekt zeer breed. Wat is namelijk een correcte vertaling? Een die gebaseerd is op de eerste optie in een woordenboek, of een die (minstens) even vermakelijk en informatief is als het origineel? Als het origineel er niet was geweest, had iemand dan een 'probleem' gemaakt van de Duitse variant Mist?

'Verloren in vertaling' is een veelgebruikte uitdrukking, maar 'herwonnen in vertaling' zou net zo gebruikelijk moeten worden. Vertaling verrijkt onze cultuur, technologie en economie op veel manieren, door nieuwe ideeën aan te dragen, door samenwerking mogelijk te maken enzovoort. En – vanuit een minder verheven perspectief – vertalers kunnen soms voorheen onbekende nuances onthullen. Het scenario dat hier besproken wordt, zou daar een goed voorbeeld van moeten zijn.

Mijn dank gaat uit naar Jonatan Jalle Steller voor het maken van de videofragmenten en naar Cynthia Dyre voor het reviseren van de Engelse versie.

Deze blogpost is grotendeels gebaseerd op een Duitse post die eerst verscheen op de LingDrafts blog: