Waarom u beter een beroep doet op een professionele vertaler

Sommige professionele vertalers geven geregeld kritiek op wat zij zien als een onderwaardering van hun vaardigheden en expertise. In de vertaalgemeenschap is het geen geheim dat sommigen besluiten om zelf te vertalen, zonder beroep te doen op professionele expertise - want die vinden ze te duur. Het lijkt voor die "amateurs" een logische stap, omdat ze menen dat ze voldoende kennis hebben van de vreemde taal en/of van vertalen.

Kunnen we het hen kwalijk nemen? Ik weet niet meer hoe vaak ik het onkruid uit mijn eigen tuin heb gewied, mijn eigen auto met liefde heb gepoetst, of een reling heb geschilderd. Daardoor werden tuiniers, autowassers en schilders een behoorlijke bron van inkomsten ontnomen. Hier heb ik persoonlijk geen enkel probleem mee. Het is onvermijdelijk dat dit continu gebeurt, en (bijna) geen enkele sector is er immuun voor.

Niets nieuws onder de zon, zou je zeggen, maar genoeg om een collega-vertaler het harnas in te jagen. Onlangs veroordeelde Xavier Nong deze heiligschennis in een tweet, waarin hij alle niet-vertalers een gebrek aan integriteit verweet:

In het Nederlands leest de tweet: "#Vertalers hebben meestal de integriteit om toe te geven wanneer ze geen absolute experts zijn in het vakgebied waarover een te vertalen tekst gaat. Waarom erkennen sommige experts #vertalen dan niet als een volwaardig vakgebied?"

Ik weet niet wat de aanleiding voor deze tweet was. Toch voelde ik mij genoodzaakt om de beschuldigden, die niet oneerlijk of kwaadwillig leken, te verdedigen. Het lijkt erop dat de meeste mensen zich gewoon niet bewust zijn van de uitdagingen die eigen zijn aan vertalen.

In de retweet van ondergetekende, veronderstelde ik dat dit een voorbeeld was van het Dunning-Krugereffect: beginners — die niet weten wat een (goede) vertaling inhoudt — overschatten hun capaciteiten en storten zich in een vertaalpoging waarvoor ze het juiste gereedschap niet bezitten. Wat moeten we dan doen?  Laten we het stap voor stap bekijken en uitleggen aan de hand van een 'verhelderend' voorbeeld.

Neem nu de volgende reclameslogan, geïnspireerd door Jean Delisle, een grote denker in het vertaalonderwijs en de vertaalwetenschap, alsook de auteur van La Traduction Raisonnée.

“L’ampoule qui consomme peu et dure longtemps.”

Neem even de tijd om deze zin van een gloeilampenfabrikant naar het Engels te vertalen. Klaar? Goed!

Als je met vertalen je brood niet verdient, dacht je misschien aan iets als:

“The light bulb that consumes little and lasts a long time.”

Op het eerste gezicht is dit een redelijke poging die ons een ruwe benadering geeft van het origineel. Het resultaat is misschien wel grammaticaal correct, maar als we beter kijken, zien we enkele delen die wel wat verbetering kunnen gebruiken. Verbazend genoeg vinden we in deze vertaling de eenvoud van het origineel niet terug noch het idiomatische karakter van de doeltaal.

Ja, echt waar.

Ten eerste gebruiken het Engels en het Frans de lidwoorden op een andere manier. Waar het Frans misschien een enkelvoudig zelfstandig naamwoord kan gebruiken met een bepaald lidwoord (le, la, l', les) om een algemeen idee uit te drukken, is dat niet het geval in het Engels. Daar wordt een enkelvoudig zelfstandig naamwoord gebruik met een onbepaald lidwoord (a, an) of een meervoudig zelfstandig naamwoord zonder enig lidwoord.

Ten tweede kunnen apparaten in het Frans verbruiken, het woord energie is impliciet. In het Engels is dat niet het geval. Onze hersenen kunnen de cognitieve sprong wel maken en energie toevoegen, maar het zou beter zijn om het expliciet te vermelden. Dan is er nog het register, ofwel het taalgebruik dat in een bepaalde context wordt gebruikt. De Engelse zin klinkt "vreemd". Zou een Engelstalige copywriter het zomaar hebben over gloeilampen die energie verbruiken, of gebruiken (of zelfs besparen)?

Ten derde kunnen we ons afvragen of "light" niet overbodig is bij "bulb". Er bestaan verschillende soorten "bulbs", maar in deze context, en aangezien er hoogstwaarschijnlijk een foto bij de tekst staat, is er helemaal geen dubbelzinnigheid.

Ten slotte zou little energy in een marketingcontext misschien beter klinken als een comparatief: less energy. Een comparatief zou ook een prima vervanging zijn voor a long time. Zo vervangen we drie woorden door slechts een, namelijk longer.

Op het einde van deze hele gedachtegang, komen we op een functioneel equivalent uit:

“A bulb that lasts longer using less energy.” 

Wanneer het zo wordt uitgedrukt, gaat de vertaling net iets verder dan het origineel, maar het Frans wordt nog steeds gebruikt als uitgangspunt. We kunnen eigenlijk nog verder gaan — een "functioneel equivalent" is daarom nog geen goede vertaling. Idealiter zouden we meer willen weten over de toon van de marketingcampagne, de vorige slogans, de lay-out van de advertentie enzovoort. Er zijn tientallen factoren die we hier niet in detail kunnen bespreken, maar we moeten een marketingelement toevoegen om de slogan wat krachtiger te maken.

Hoe dan? Door de slogan in te korten, samen te vatten en te spelen met woorden en ideeën. In het Engels kan je bijvoorbeeld woorden samenvoegen om een idee beter uit te drukken: zo kan lasts longer vervangen worden door long-lasting, en uses less energy door energy-efficient. We kunnen elementen toevoegen, verwijderen en herschikken om zo iets te vinden dat beter past. Onze nederige poging biedt ons een van de vele mogelijke opties:

“A long-lasting, energy-efficient bulb.”

Om het nog meer als een slogan te laten klinken, kan je de zin nog verder aanpassen: "an energy-efficient bulb that lasts". Is dit een perfecte vertaling? Zeker niet. Dat komt ook omdat de originele slogan niet zo pakkend is. Maar je snapt het nu wel.

We kunnen hieruit twee zaken concluderen:

Ten eerste veronderstelt onze analyse zes zaken: kennis van het Frans, natuurlijk, maar ook algemene kennis, logisch redeneren, kennis van het Engels, een vleugje creativiteit, en de skopos ofwel het doel van de tekst (reclame maken). Alleen als we die zes elementen met elkaar vermengen, krijgen we het beste resultaat.

Ten tweede is de 'gemakkelijke' optie (The light bulb that consumes little [energy] and lasts a long time) begrijpelijk, en misschien zelfs aanvaardbaar. Maar, hoewel ik geen last heb van een beetje onkruid in mijn bloembedden of lelijke vlekken op mijn auto, moet iedereen voor zichzelf uitmaken wat zijn of haar eigen behoeften en prioriteiten zijn. Vergeet zeker niet dat als je deze "klusjes" zelf doet, de kwaliteit van het eindresultaat misschien niet hetzelfde is als bij een professional.

P.S.

Kijk ook eens naar wat DeepL en Google Translate voorstellen.