Door Prof. Dr. Sonia Vandepitte, UGent. Vertaald vanuit het Engels door Audrey Muhirwa en gereviseerd door Nisrine Filali in het kader van Vertaalbureausimulatie, Master of Arts in het Vertalen, Vrije Universiteit Brussel
Globalisering wordt al een tijdje zowel geprezen als bekritiseerd, maar wat de COVID-19-pandemie ons heeft geleerd, is dat we geografisch breder moeten denken dan wat we gewend waren. Zolang niet alle landen in staat zijn te vaccineren, kunnen we het virus en de varianten niet overwinnen: zolang niet iedereen veilig is, is niemand veilig.
Vertalers zijn echter dagelijks bezig met denken buiten de landsgrenzen. Het is duidelijk dat hun denkschaal en die van vertaalkundigen de taal- en cultuurgrenzen van gemeenschappen overschrijdt. Zouden hun sociale en cognitieve inspanningen een voorbeeld voor de wereld kunnen zijn? Zou onderzoek naar vertalen als geheel kunnen bijdragen aan een wereld zonder pandemie? Wat leren we tegenwoordig van vertaalstudies over het begrip 'schaal'?
Uit een van haar nevendisciplines, de terminologie, leren we dat een woord niet door iedereen op dezelfde manier geïnterpreteerd hoeft te worden. Er is bijvoorbeeld geen reden waarom het woord scale in het Engels door iedereen op dezelfde manier zou worden opgevat. Waarschijnlijk zullen veel niet-moedertaalsprekers van het Engels dit woord koppelen aan de mentale representatie die zij in hun moedertaal voor het woord hadden geconstrueerd, bijvoorbeeld escala, échelle, Skala, κλίμακα of 規模. Een meertalige terminologische analyse die de term scalevanuit een conceptuele benadering met meerdere perspectieven onderzoekt, stelt ons namelijk in staat om tot een veelzijdig begrip van schaal te komen. Via crowdsourcing op grote schaal naar vertalingen van het woord scaleen de gebruikte meeteenheden in vele talen zouden we waarschijnlijk een breed scala aan connotaties ontdekken die met de term verbonden zijn. Ook het voorkomen van de termen in zowel vertaalde als niet-vertaalde corpora (bv. het Translational English Corpus en het British National Corpus) zou de overdracht door vertalers van het meetbegrip van de ene cultuur naar de andere aantonen. Onderstaande voorbeelden kunnen illustreren hoe het begrip schaal tussen een brontekst en vertaling kan verschillen:
brontekst:
soep van longvlees, zestig pfennig voor een pond (NL)
[soup of lung meat, sixty pfennig for a pound]
doeltekst: lung soup, sixty pfennig a pint (EN)
Terwijl de lezer van de Nederlandse brontekst hier denkt aan een schaal voor gewicht, zal de Engelse lezer denken aan een schaal voor vloeistoffen. Maar het begrip schaal kan ook in een vertaling verdwijnen, zoals het volgende voorbeeld uit het Dutch Parallel Corpus laat zien:
brontekst:
Was this celebrity hubris on a massive scale? (EN)
doeltekst: Dacht hij dat hij zich dat als beroemdheid zomaar kon veroorloven? (NL)
[Did he think he - being a celebrity - could afford this just like that?]
De brontekst verwijst hier naar een (enorme) dosis overmoed bij beroemdheden, terwijl de doeltekst een probleem vaststelt met de gevolgen van zijn gedrag. Een onderzoek naar de subtiele betekenisverschillen tussen bron- en doelteksten zou zeker bijdragen aan conceptuele en corpusvertaalstudies zoals beschreven in bijvoorbeeld De Sutter, et al. (2012) en combineert tegelijkertijd zowel een kwalitatieve als een kwantitatieve methode.
Naast het vakgebied terminologie is er nog een andere onderzoekstak in vertaalstudies waarin het begrip scaleeen belangrijke rol speelt en waarin verder schaalonderzoek wellicht lonend is. Onderzoek naar vertaalprocessen, met eye tracking en keystroke logging studies (bijv. Vandepitte et al. 2015), willen wellicht verder onderzoek doen naar de relatie tussen de gehanteerde schalen in hun experimenten, zoals het aantal en de duur van pauzes, oogfixaties en regressies en het aantal en type revisies. Al snel rijzen vragen die nog niet naar tevredenheid zijn beantwoord: hoe verhouden al deze metingen en hun schaaleenheden zich direct tot (1) de black box in het brein, (2) tot het vertaalproduct zelf en bijvoorbeeld de schaalkwestie van vertaaleenheden (Jakobsen & Jensen 2009) en (3) tot de impact die het product heeft op de lezer (bijv. Göpferich 2009, Chiaro 2012).
Al deze verbanden brengen schalen van verschillende aard met elkaar in verband. Hoe kunnen bijvoorbeeld de gegevenspunten uit een processtudie naar metaforen in zichtvertaling (Xiang & Zheng 2013), als dat al mogelijk is, worden vergeleken met een processtudie naar de vertaling van metonymische uitdrukkingen? Of in hoeverre zijn de kwantitatieve resultaten van onderzoek naar verstaanbaarheid van teksten (bijvoorbeeld het Hendi[1] project) te relateren aan de schalen die sociologen hanteren voor hun onderzoek naar sociologische aspecten van vertalen (Tyulenev, 2013)?
Een derde tak van vertaalonderzoek dat zich baseert op de notie van schaal richt zich op de kwestie van de evaluatie van de vertaalkwaliteit. Dit is een onderwerp dat zowel in de professionele wereld met zijn metriek (bv. Bleu-scores), onder literaire vertalers en vertaalcritici, als in de academische wereld en bij vertaalopleidingen uitgebreid wordt besproken. De debatten draaien meestal om de tegenstelling tussen schalen van verschillende aard, elk met hun eigen doelstellingen en agenda's voor de gebruikers. Wat zijn precies de overeenkomsten en verschillen tussen de gebruikte schalen en welke elementen worden in de schalen opgenomen en welke - bewust of onbewust - weggelaten?
We kunnen bijvoorbeeld kijken naar een voorbeeld binnen de vertaalopleiding. Om studenten teksten aan te bieden die passen bij hun leerniveau, kunnen docenten de vertaalbaarheid van een brontekst willen beoordelen. Deze eigenschap van een tekst kan vaak een grote rol spelen in het beoordelingsproces: het aantal moeilijkheden in de vertaling en de moeilijkheidsgraad ervan zijn niet eenvoudig of eenduidig vast te stellen. Is vertaalbaarheid op zich een schaalbaar begrip? De bekende vertaalwetenschapper Toury zou denken van wel, wanneer hij vertaalbaarheid als volgt definieert en karakteriseert: "de aanvankelijke mogelijkheid om een optimale correspondentie tot stand te brengen tussen een T[arget]L[anguage]-tekst [...] en een overeenkomstige S[ource]L[anguage]-tekst [...]. Deze overeenstemming kan overal liggen tussen 0 en 1, niet-bestaand en absoluut, zonder ooit een van de twee uitersten te bereiken (dit hangt natuurlijk af van hoe de schaal van vertaalbaarheid wordt geijkt)" (Toury 2011). Maar geldt dit in alle omstandigheden en vertonen de bestaande meetinstrumenten die tegenwoordig worden gebruikt enige gelijkenis met wat Toury beoogde?
Kortom, er lijkt nog geen onderzoekstak te bestaan die rechtstreeks kan worden gekoppeld aan de vraag of vertalers en vertaalkundigen eigenschappen bezitten die direct (of hoogstwaarschijnlijk indirect) kunnen bijdragen aan de oplossing van de huidige crisis. Dit is geen vraag die onmiddellijk kan worden beantwoord. Duidelijk is wel dat, terwijl de pandemie ons dwingt onze gedachten te verruimen naar de hele mensheid voor de oplossing van de huidige crisis, en terwijl we ons bewust zijn van de afname van de biodiversiteit en van de gevaren die door de klimaatverandering worden voorspeld, onze overwegingen in dezelfde richting duwen, geeft deze blog al een duidelijk en mooi voorbeeld van een samenwerking op grotere schaal dan vertaalopleiders ooit eerder hebben gedaan.
Referenties
Chiaro, Delia (ed.). 2012. Translation and Humour 2. London: Bloomsbury.
De Sutter, Gert, Patrick Goethals, Torsten Leuschner & Sonia Vandepitte. 2012. Towards methodologically more rigorous corpus-based translation studies. Across Languages and Cultures, 13:2, pp. 137-143.
Göpferich, Susanne. 2009. Comprehensibility assessment using the Karlsruhe Comprehensibility Concept. The Journal of Specialised Translation 11, pp. 31-53.
Jakobsen, Arnt Lykke & Kristian Jensen. 2009. Eye Movement Behaviour Across Four Different Types of Reading Task. In: Susanne Göpferich, Arnt L. Jakobsen & Inger Mees (eds.). Looking at Eyes – Eye Tracking Studies of Reading and Translation Processing. Copenhagen Studies in Language 36. Copenhagen: Samfundslitteratur. pp. 103-124.
Toury, Gideon. 2011. Handbook of Translation Studies 2 (pp. 169–174). [Online]. https://benjamins.com/online/hts/ [31.05.2015].
Tyulenev, Sergey. 2013. Social systems and translation. In: Yves Gambier, Luc van Doorslaer, Handbook of Translation Studies 4. pp. 160-166. [Online]. https://www.benjamins.com/online/hts/articles/soc4?q=Social%20systems%2… [31.05.2015].
Vandepitte, Sonia, Robert Hartsuiker & Eva van Assche. 2015. Process and text studies of a translation problem. John Schwieter and Aline Ferreira (eds.), Psycholinguistic and cognitive inquiries in translation and interpretation studies. John Benjamins Translation Library. Amsterdam: J. Benjamins. pp. 127-143.
Xiang, Xia & Binghan Zheng. 2013. Processing metaphorical expressions in sight translation: an empirical–experimental research. Babel 59:2, pp. 160-183.
[1] Hendi developed an automatic clarity tool for English and Dutch discourse in parallel and comparable texts.
Bijzonderheden
- Datum publicatie
- 6 april 2021
- Taal
- Nederlands
- Engels
- Italiaans
- EMT-categorie
- Vertaalthema's